بسیاری از نوجوانان امسال برای اولین بار روزه‌داری ماه مبارک رمضان را تجربه می‌کنند. امساک از خوردن و آشامیدن در روزهای طولانی و گرم بهار ممکن است دشوار به نظر برسد اما شوق برخورداری از لطف بی‌منتهای الهی در این ماه، انگیزه همه افراد از جمله نوجوانان و کودکان روزه اولی را برای روزه‌داری صد چندان می‌کند؛ همین روزه اولی‌ها و به‌خصوص دخترهای ۹ساله که امسال باید روزه بگیرند. والدین عزیز باید ترفندهایی برای شادابی و انرژی گرفتن بچه‌ها به کار ببرند تا ماه رمضان امسال، هم نشاط و معنویت بچه‌ها حفظ شود و هم سلامتشان به خطر نیفتد. حال این سؤال پیش می‌آید که چه کنیم در روزهای بلندِ این ماه، بچه‌ها راحت روزه بگیرند و کمتر اذیت شوند؟ حجت‌الاسلام احمدرضا اعلایی (عمو روحانی) فعال حوزه تربیت کودک در این موضوع با خبرگزاری مهر گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.
بچه‌ها دوست دارند روزه را تقلید کنند اتفاقی که در مناسبت‌ها می‌افتد این است که یک ظرف زمانی و مکانی به صورت ناخودآگاه به وجود می‌آید که در همه شهر و رسانه و اطراف کودک دیده می‌شود و در نوع سبک زندگی‌ها مؤثر است. در این شرایط خود بچه‌ها (حتی چهار پنج ساله‌ها) را که می‌بینید می‌گویند (الکی) ما روزه‌ایم. یا پسرهای دوم و سوم دبستانی را می‌بینیم که غذا نمی‌خورند و می‌گویند چون بقیه روزه‌اند ما نمی‌خوریم و ما روزه‌ایم. در حالی که کسی هم به آن‌ها توضیح نداده است، ولی همین بستر روزه‌داری و محیطی که در آن هستند و علاقه بچه‌ها به الگو گرفتن سبب می‌شود آن‌ها از این الگو تبعیت کنند. روزه برای بچه‌ها یک چیز خاص است. در نگاه بچه‌ها روزه یک کار ویژه‌ای است که فقط آدم بزرگ‌ها انجام می‌دهند. بچه‌ها احساس می‌کنند اگر آن‌ها هم روزه بگیرند، خیلی خاص شده و بزرگ نمایش داده می‌شوند، به همین خاطر سعی می‌کنند روزه را تقلید کنند. این را باید غنیمت شمرد و در سن قبل از تکلیف که هنوز این کار برایشان اجبار نشده و انتخاب خود آن‌هاست باید از سمت ما محترم شمرده و مهم در نظر گرفته شود. دقت کنید! متأسفانه ما خانواده‌هایی را می‌بینیم که با این مطلب می‌جنگند. به بچه می‌گویند: «تو که هنوز بهت واجب نشده»، «تو هنوز زوده برات»، «تو هنوز نمی‌تونی روزه بگیری» و... و در شرایطی که بچه می‌تواند روزه بگیرد جلو روزه گرفتنش را می‌گیرند؛ این اصلاً کار خوبی نیست. در روایت داریم بچه‌ها را در هشت سالگی به روزه‌داری توصیه کنید. حتی وقتی کودکی پیش معصوم می‌آید و می‌گوید روزه نگرفته، معصوم تعجب و مذمت می‌کنند و می‌فرمایند یک روز در میان روزه بگیرد. این خود نشان‌دهنده آن است که بچه‌ها پیش از اینکه به سن تکلیف برسند باید تمرین و عادت کرده باشند؛ ویژگی‌ای که بچه‌ها در آن سنین دارند این است که با علاقه خودشان انتخاب کرده باشند و این خصلت، کار را جلو می‌اندازد.
بستر را فراهم کنیم بیشتر از اینکه برای بچه‌ها توضیح دهیم و برایشان در این مورد شناخت ایجاد کنیم باید محیط و بستر را فراهم نماییم تا بچه‌ها همراه شوند. فضاهایی مثل سحر و افطار وجود دارند. ما می‌گوییم این فضاهایی است که باید بچه‌ها را در آن همراه کرد. بچه‌هایی که می‌توانند بیدار شوند و یا بچه‌های ۷-۸ ساله را برای سحر بیدار کنیم، سحری بخورند و اگر می‌بینیم درصورتی که هر روز روزه بگیرند اذیت می‌شوند و نمی‌توانند، بعضی از روزها را کله گنجشکی بگیرند. یا مثلاً بچه‌هایی که ضعیف‌ترند و سن کمتری دارند، در ماه رمضان فقط چند روز روزه بگیرند. پس از گذشت یک مدت زمان، برایشان یک روز در میان قرار روزه بگذاریم تا به مرور به عادت تبدیل شود و به سیستم روزه‌داری عادت کنند و برایشان جا بیفتد مسئله روزه گرفتن جز وظایفشان است. هیچ‌کدام از این موارد با توضیح دادن برآورده نمی‌شود. خود قرآن هم به‌عنوان مرجع و منبع موضوعات دین، در آیاتش خیلی روزه را برای ما باز نمی‌کند. فقط می‌گوید: «کتب علیکم الصیام» یعنی «برای شما روزه‌داری را واجب کردیم». خدا گفته در ماه رمضان روزه بگیرید و ما هم باید اطاعت کنیم. در روایات در مورد گرسنگی و فلسفه روزه گرفتن آمده روزه یاد فقراست و از آدم‌های ضعیف و کم بضاعت برایمان حرف می‌زند. آدم خودساخته می‌شود و روزه خودش یک سپر برای انسان است. ولی هیچ‌کدام از این‌ها هدف اصلی نیست، به‌خصوص برای بچه‌ها راهبرد اصلی این‌ها نیست. همان نکته‌ای است که ذکر شد.
برنامه را تنظیم کنیم مهم است به‌ویژه برای دختران روزه اولی ساعت خواب و بیداریشان را تنظیم کنیم، به‌خصوص در روزهای بلند سال. در روزهای ماه رمضان امسال که مدرسه‌ها هم باز شده اگر ممکن باشد بهتر است بچه‌ها ساعت‌های شب را تا زمان بیشتری (نسبت به روزهای عادی) بیدار بمانند و حتماً سحر را بیدار باشند و طی این زمان بیداری، تغذیه مناسب مثل مایعات کافی و سبزیجات و غذا و میوه و… بخورند. از طرفی بعد از ظهرها هم تا دم افطار بخوابند و نزدیک افطار بیدار شوند. این کمک می‌کند کمتر به بچه‌ها فشار بیاید. در ایام ماه مبارک رمضان کمتر برنامه‌های ورزشی و فعالیت‌های بدنی و فیزیکی که موجب می‌شود به بچه‌ها فشار بیاید داشته باشیم. در مدرسه‌ای که مشغول هستیم، برنامه دانش‌آموزان را به‌گونه‌ای تنظیم کردیم که صبح‌ها دیرتر به مدرسه بیایند. اگر مدارس بتوانند شروع کلاس‌ها را دیرتر داشته باشند تا بچه‌ها شب را راحت‌تر بیدار بمانند و صبح دیرتر بیدار شوند خوب است. از طرف دیگر بچه‌ها بعد از ظهر هم زمان خوبی برای استراحت دارند. اگر معلمان بار تکلیف و کارهایی که معمولاً برای بعد از مدرسه داده می‌شود را سبک‌تر کنند بسیار کمک‌کننده است که همه این‌ها به تدبیر مدارس و آموزش و پرورش برمی‌گردد.
رمضان جذاب‌تر برنامه افطار و غذا و سحر را به‌گونه‌ای بچینیم که غذا مورد علاقه بچه‌ها باشد و به حضور سر سفره سحر و افطار رغبت داشته باشند. خواهرزاده‌ای دارم که علاقه زیادی به غذا داشت. بعد از ظهرها نزدیک افطار زمان زیادی برای درست کردن غذا می‌گذاشت. می‌گفت من از اینکه مشغول درست کردن غذا می‌شوم و بوی غذا به من می‌خورد و غذا را می‌بینم خیلی لذت می‌برم و حالم با روزه‌داری خوب است. بچه‌ها را -اگر دوست دارند- درگیر افطار درست کردن و چیدن و … کنیم، چرا که آماده کردن افطار برای روزه‌دار ثواب هم دارد. خود اطعام و میهمانی دادن و میهمانی رفتن سبب می‌شود شور و شوق و حال و هوای ماه مبارک بیشتر در بین بچه‌ها ایجاد شود و حال خوب بیشتری برایشان دارد. اگر بشود افطاری‌های ساده‌ای داد. اطعام -که خیلی هم توصیه شده و سنت بسیار پسندیده‌ای هم هست به‌خصوص اینکه در ماه مبارک رمضان هم آن را تجربه کنند- خیلی برایشان جذاب است و در ذهنشان می‌ماند و انگیزه‌شان را برای روزه گرفتن بیشتر می‌کند. خیلی وقت‌ها بچه‌ها دوست دارند در روزهایی که میهمان دارند یا میهمانی دعوت‌اند، روزه باشند.
ایده‌هایی ایجابی برای بچه‌های روزه اولی مجموعه‌های مختلفی محصولات خوبی در این فضا طراحی کرده‌اند. مثلاً «اسلام فور کیدز» بسته‌های خوبی برای ماه رمضان بچه‌ها طراحی کرده؛ یکسری کتاب‌ها و فعالیت‌ها و کاربرگ‌ها که قابل استفاده است. کتاب «نامه‌های آسمانی» که چند سال پیش تولید شد هم ایده خوبی دارد. هر روز یک نامه داشت که فعالیت مرتبط با ماه مبارک بود. درست کردن افطاری، درست کردن صندوق صدقات، آماده کردن دو صفحه از قرآن (اغلب سوره حمد یا یکی از سوره‌های کوتاه) تا بچه‌ها شب‌های قدر روی سرشان بگذارند. یکی از ایده‌های خوب، تهیه هدیه برای بچه‌های روزه اولی است، آن‌هم به صورتی که غافلگیر شوند و برایشان جذاب باشد و به آن‌ها انگیزه بدهد؛ این امر در حسشان نسبت به روزه بسیار مؤثر است. نکته قابل تأمل در روزه گرفتن بچه‌ها و به‌ویژه روزه اولی‌ها، استفاده نکردن از جملات ضعیف و منفی در برابر آن‌هاست، مثلاً «اگر نمی‌توانی نگیر» و… باید از بیان این عبارات و مشابه آن پرهیز کنیم. اتفاقاً باید برایش جا بیفتد اگر این روزه را الان و در این لحظه نگیرد، به گردنش می‌ماند و بعداً باید قضایش را بگیرد و کفاره بدهد. این کار هم چون فضای جریمه‌ای و حس و حال منفی برای بچه‌ها دارد قطعاً خوب نیست، پس چه بهتر که از ابتدا با انجام تکلیف در زمان مقرر خودش حتی با تحمل شرایط سخت پیش برویم. تا جایی که می‌شود باید زمینه را فراهم کنیم که بچه روزه‌هایش را بگیرد. البته در نظر بگیریم روزه گرفتن برای ما بزرگ‌ترها هم سخت است، گاهی اوقات سرگیجه داریم، گاهی حال بد داریم. گاهی بی‌جان و بی‌حال می‌شویم. باید زمینه برای روزه گرفتن به بهترین شکل ممکن از سمت ما فراهم شود. روزه گرفتن یک تکلیف است و تکلیف همراه با سختی است. یک چیزی را هم بگویم که تأکید شود: «اتفاقاً تحمل این سختی‌ها برای بچه‌ها بسیار راحت‌تر است». بهتر است به جای آیه یأس خواندن و شانه خالی کردن و فرار کردن و… سعی کنیم به بچه‌ها کمک کنیم به بهترین شکل ممکن از پس این کار بربیایند. نتیجه انجام کار به شکل خوب، خودش یک اعتماد به نفس و خاطره خوب در ذهن بچه‌ها می‌گذارد.
ظرفیت مناسبت‌های ماه مبارک قطعاً ظرفیت زیادی از جنس همان ظرفیت‌هایی که ابتدای صحبتم گفتم وجود دارد. برای مشارکت بچه‌ها ظرفیت‌های خوبی داریم؛ میهمانی، تزئین فضا و به‌خصوص در ایام شاد عید فطر و آدابی که دارد. در کشورهای اسلامی عید فطر را مانند عید نوروز در ایران جدی می‌گیرند و به‌گونه‌ای جدی به آن می‌پردازند و کودکان ناخودآگاه در جوی قرار می‌گیرند که خوشحالی به آن‌ها القا می‌شود. دورهم جمع می‌شوند، عیدی می‌دهند، میهمانی می‌روند و میهمان دعوت می‌کنند و… این‌ها همه برای بچه‌ها پررنگ می‌شود. ما هم می‌توانیم علاوه بر این کارها به بقیه هدیه بدهیم، به دیدن پدر و مادر و اقوام نزدیک برویم و دورهم تجربه خوبی داشته باشیم و فضای جشن و شادی و حس خوشایند برای بچه‌ها فراهم کنیم.
شب‌های قدر وقتی خودمان به صورت فردی در برنامه‌ای شرکت می‌کنیم، یک نوع برنامه داریم اما زمان همراهی با خانواده هم به گونه دیگری باید برنامه داشته باشیم. در طراحی برنامه باید سلیقه همراهان را نیز در نظر گرفت. اگر بچه‌ای همراه داریم باید فضایی برای بازی و آزادی بچه‌ها در نظر گرفت تا بازی کنند و فضای بزرگی داشته باشند. مثل مصلی که بازی و استراحت کنند و حتی می‌توانند چیزی بخورند. برنامه در فضای خانوادگی برای بچه‌ها خوشایندتر است تا برنامه‌ای که در مساجد محلی و در فضای جداگانه زنانه و مردانه برگزار می‌شود که بچه‌ها برای بازی هم محدودتر هستند و بیرون رفتن از محیط برایشان سخت است و ساعت برنامه طولانی است و سرو صدا بیشتر اذیت‌کننده می‌شود و اغلب در همین صدا از یک ساعتی به بعد هم می‌خوابند. بهتر است بچه‌ها را طوری بیدار نگه داریم که همراه خودمان برنامه قرآن به سر گرفتن را تجربه کنند و در آن زمان حتماً بیدار باشند. برای زمان خواندن دعای جوشن کبیر یا هر دعای دیگری، بعضی اوقات می‌شود در مورد آن دعا به بچه‌ها توضیح داد. بچه‌ها را با خودمان همراه کنیم. تا چند فراز می‌توانند دعای جوشن کبیر را با ما همراهی کنند و تا چند فراز با ترجیع بندها تکرار کنند: «سبحانک یا لااله الا انت…». می‌شود در مورد خود دعای جوشن و معنایش و حرف‌هایی که داریم در این دعا می‌گوییم، به بچه‌ها توضیح داد. این فضایی که توصیف کردیم فضای خوب و قابل استفاده‌ای است که بچه‌ها می‌توانند بخشی از آن را همراه ما باشند و بخشی دیگر را بازی کنند. یادمان باشد خوراکی ببریم و در خوش گذشتن به بچه‌ها و شادابی آن‌ها خیلی دقت کنیم. در نوع برنامه انتخابی و مدت زمان برنامه و کیفیتش هم باید توجه داشت. مثلاً بعضی اوقات پدر تنها به مراسم می‌رود و می‌گوید مادر با بچه‌ها هر جا می‌خواهند بروند. این، کار را برای مادر سخت می‌کند. برای بچه‌ها هم جذابیت حضور خانوادگی در مراسم بسیار بیشتر است.
بچه‌ها افطار بدهند تجربه‌ای که خودمان در مدرسه داشتیم و مؤثر و خوب هم بود «شب افطار با بچه‌ها» بود. از چند ساعت پیش از اذان مغرب با بچه‌ها در مدرسه حضور داشتیم و افطار را با همدیگر می‌خوردیم و فعالیت‌های جمعی انجام می‌دادیم. بخشی از برنامه شب احیا را با بچه‌ها برگزار کردیم. آن‌ها هم خیلی خوب همراهی کردند و برنامه پرشور بود. برای آمادگی کودکان برای شب‌های احیا کار خوبی به‌شمار می‌رفت. برای افطار هم سفره‌ها را خودشان آماده می‌کردند. بعضاً زغال و جوجه هم درست می‌کردیم و با بچه‌ها مشغول آماده کردن می‌شدیم. یا حتی یک سال نذری نان و پنیر را آماده می‌کردند و به کسبه و همسایه‌های محل می‌دادند. اگر بشود با همکاری مدارس از این دست تجربه‌ها برای بچه‌ها رقم بخورد بی‌نظیر است. برای ماندگارتر شدن این فضای قشنگ حتی می‌توان مراسم ویژه‌ای مثل جشن تکلیف را هم در ماه مبارک رمضان گرفت که هم حال و هوای زیبایی دارد و هم از برکات معنوی این ماه استفاده کرده‌ایم.
نظر شما